የቤተ-አምሃራ ክርስቲያኒያዊና እስላማዊ ስልጣኔዎች ከኦሮሞ ወረራ በፊት በጨረፍታ አምደጺዮን ዘ ተጉለት

ፈጠጋር （አሩሲ ）

በ 7ኛው መቶ ክፍለ ዘመን በመካከለኛው ምስራቅ የእስልምና ሃይማኖት ማንሰራራትን ተከትሎ የአክሱም መንግስት በቀይ ባህር የንግድ መስመር ላይ ይዞት የነበረውን የበላይነት ቀስ በቀስ እየተነጠቀ በመምጣቱና በኢኮኖሚያዊና ወታደራዊ መስኩ የነበረው ጥንካሬ ክፉኛ በመሸርሸሩ በሰሜናዊ ግዛቱ በተደጋጋሚ ይቃጣበት የነበረውን የዘላን ማህበረሰቦች ወረራና ጥቃት መቋቋም ተስኖት የመንግስቱን መቀመጫ ከአክሱም ከተማ በማንሳት ወደ ደቡባዊ የግዛቱ አቅጣጫ እንዲያዞር ተገድዶ ነበር:: ከ7 ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ጀምሮ በአክሱም መንግስት ላይ ተደጋጋሚ ወታደራዊ ድልን በመቀዳጀት ከመረብ ወንዝ ማዶ ያሉትን ሰፊ ሰሜናዊ ግዛቶች（የዛሬውን ኤርትራ) በመውረር በሰፈራ የተቆጣጠሩት የበጃ ዘላን ማህበረሰቦች አካባቢው በዛግዌ መንግስት አማካኝነት ተመልሶ ወደ ኢትዮጵያ እንዲጠቃለል ከተደረገ በኋላም እስከ 14ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ድረስ በማእከላዊ መንግስት ስር ሆነው አካባቢውን በበላይነት ማስተዳደር ችለው ነበር（Taddesse Tamrat, Ethiopia the red sea and the horn, p.100; Abir, Ethiopia and the red sea, p.42):: ከ7ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አንስቶ በዘላን ማህበረሰቦች ወረራና የተፈጥሮ ሃብት መመናመን ገፊነት የአክሱምን ከተማ በመልቀቅ ወደ ደቡባዊ የሃገሪቱ አቅጣጫ ማፈግፈግ የጀመረው የአክሱም መንግስት በ9 ኛውና 10ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የመንግስቱ መቀመጫ አድርጎ የተጠቀመባት የ “ኩባር” ከተማ በቀድሞው ቤተ-አምሃራ በዛሬው ወሎ ክፍለ ሃገር ውስጥ በሃይቅ አቅራቢያ የምትገኝ ከተማ ነበረች:: ለዚህም አስረጅ የሆኑ የጽሁፍና አርኬዎሎጂካል መረጃዎችን እናገኛለን:: በወሎ ሃይቅ አካባቢ የተገኙ የአክሱማዊ ነገስታትን ሰፈራዎች የሚያመላክቱ ጥንታዊ ቅርሶች በወቅቱ የነበረው የአረብ ታሪክ ጸሃፊ ኣል-ያቁቢና（872-89) የኣስረኛው ክፍለ ዘመን የአረብ አሳሽ ኣል-ማሱዲ “ኩባር” በማለት የገለጿትን የኢትዮጵያ ንጉሰ ነገስት መቀመጫ በቤተ-ኣምሃራ ውስጥ ለይተው የጠቆሙ ጠቃሚ የታሪክ መረጃዎች ናቸው:: የአህመድ ግራኝ ዜና መዋዕል ጸሃፊ እንደመዘገበው ከሆነ የሙስሊም ወራሪ ጦር በ 1532 እ.ኤ.አ. ያወደመው በሃይቅ አቅራቢያ ይገኝ የነበረ ታላቅ ቤተ መቅደስ ከመውደሙ ከ720 አመታት ቀደም ብሎ የተገነባ ነበር:: ይህም ቤተ መቅደሱ የተገነባበትን ዘመን ወደ 812 እ.ኤ.አ. ይወስደዋል:: በሃይቅ እስጢፋኖስ ገዳም የሚገኝ ድርሳን እንደሚያወሳው ገዳሙ በሃይቅ አቅራቢያ ሰፍሮ በነበረ አክሱማዊ ንጉስ በ9ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የተገነባ ነበር（ዓጼ አንበሳውድም?）:: የቅዱስ አቡነ ተክለሃይማኖት ዘብሄረ ቡልጋ（1215-1313) ቀደምት አባቶች በ12ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ አካባቢ ከቤተ-አምሃራ እምብርት ተነስተው ኋላ የቤተ-አምሃራ ደቡባዊ አውራጃ በሆነው ሰሜን ሸዋ መስፈራቸውን እንዲሁም ከዚህም በጣም ቀደም ብሎ በ9 ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ የአቡኑ ዘሮች ከአክሱም ወደ ቤተ-አምሃራ መፍለሳቸውን ገድላቸው ያወሳል:: የአክሱም መንግስት በ9ኛው መቶ ክፍለ ዘመን በሃይቅ አቅራቢያ ተረጋግቶ እንዲመሰረት ያስቻለው ቀደም ብሎ ከ7ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አንስቶ በአካባቢው የተጀመረው ወታደራዊ ሰፈራና እሱን ተከትሎ በሂደት የተካሄደው የአክሱም ማህበረሰብ ፍልሰት የፈጠረው መደላድል እንደሆነ እርግጠኛ መሆን ይቻላል:: እነዚህ የአክሱም ገዥ መደቦች የሆኑ ሰፋሪ ንጉሳዊ ቤተሰቦች፣ መኳንንትና ካህናት እንዲሁም ወታደሮች፣ ባለ እጆችና ገበሬዎች ለሶስት መቶ አመታት ያህል ማለትም ከ700-1000 ባሉት ዘመናት በተከዜ ወንዝና በምስራቅ የሚገኙ የአባይ ገባር ወንዞች ሸለቆ መካከል ባለው ለምና ሰፊ ግዛት ሰፍረውና ተስፋፍተው እንዲሁም ከነባሩ የአገው ማህበረሰብ ጋር ተዋህደው ሲኖሩ “አምሃራ” የተሰኘ አንድ ወጥ የባህልና የቋንቋ ማንነት በመፈጠሩ ከ11ኛው መቶ ክፍለ ዘመን（1000-) ጀምሮ በመጡት ዘመናት አምሃራ የተሰኘ ነገድ በውጭ ሃገራትና በቤተ-አምሃራ አጎራባች ሱልጣኔቶች በተጻፉ ድርሳናት ውስጥ በስም መጠቀስ እንደጀመረ እንመለከታለን::

በዘመነ አክሱም ሰፊ ሰሜናዊ ግዛታቸውን በዘላን ማህበረሰቦች የተነጠቁት የአክሱም መንግስት ወራሾች የሆኑት የቤተ-አምሃራ መስራቾች ቀድሞ ይኖሩበት የነበረው አካባቢ የተፈጥሮ ሃብት በመሟጠጡና ህብረተሰቡን በተገቢው መልኩ መደገፍ የማይችልበት ደረጃ ላይ ከመድረሱ ጋር ተደራርቦ በተፈጠረባቸው ከፍተኛ ችግር ምክንያት መከተል የጀመሩት ወደ ደቡብ የመስፋፋት ፖሊሲ በተደጋጋሚ ከአካባቢው ማህበረሰቦች ጋር ከፍተኛ ጥፋቶችን ወዳስከተሉ ግጭቶች ውስጥ ከቷቸዋል:: አክሱም ውስጥ በቄስ ገበዝ ተክለሃይማኖት ተሰብስበው ከሚገኙ ድርሳናት በአንደኛው ውስጥ እንደተዘገበው 150 ቀሳውስትን ከአክሱም ወደ ቤተ-አምሃራ በመውሰድ ደብተራ ብሎ የሰየማቸውና ለመጀመሪያ ግዜ በቤተ-አምሃራ “ወይና ደጋ”（ኩባር?） በተሰኘ አውራጃ መንግስታቸውን የመሰረቱት ዓጼ ደግናዣን（825-845) ሸዋን በመሻገር እስከ አዋሽ ሸለቆ ድረስ ባደረጓቸው የጦር ዘመቻዎች የታወቁ ሲሆን በ 845 በሃገሪቱ ምእራብ አቅጣጫ ይዘው ከዘመቱት 100,000 የጦር ሰራዊት ጋር ሙሉ ለሙሉ ተደምስሰው ህይወታቸው አልፏል:: ይህ ወታደራዊ እልቂት የአክሱምን መንግስት ክፉኛ አዳክሞ ቀደም ሲል በአክሱማዊያን ተስፋፊነትና እሱን ተከትሎ በመጣው የክርስትና ሃይማኖት መስፋፋት የተቆጣው የዮዲት ጉዲት መንግስት ለከፈተው ወረራና ጭፍጨፋ አመቻቸው:: የአስረኛው ክፍለ ዘመን አረብ የታሪክ ጸሃፊ ኢብን ሃውቃልና（977) የአሌክሳንድሪያ ፓትሪያርኮች ግለ ታሪክ ጸሃፊዎች የነበሩት ኮስማስ（933-42） እና ፊላቴዎስ（979-1003) መዝግበው እንዳቆዩልን ዮዲት ጉዲት（ባኒ ኣል-ሃምዊያ) ከደቡባዊ የሃገሪቱ ግዛት ተነስታ ክርስቲያን አምሃሮችን በመጨፍጨፍና ቤተ ክርስቲያኖችን በማቃጠል አረመኔያዊ አገዛዟን ለአርባ አመታት ያህል አስፍና ቆይታለች:: በዚህ ከፍተኛ ወረራና ጥፋት ወቅት ዓጼ አንበሳውድም（885-905) መንግስታቸውን በሰሜን ሸዋ አድርገው በመከላከል የክርስቲያን ቤተ-አምሃራ ስልጣኔን ከፈጽሞ ጥፋት ታድገዋል:: በገድለ እየሱስ ሞዓ ተጽፎ እንደሚገኘው ዓጼ አንበሳውድም የዮዲት ጉዲትን ሞት ተከትሎ በስደት ተሸሽገው ከቆዩበት ሸዋ ተመልሰው ከአቡነ ሰላማ ጋር በመሆን 300 ካህናትን ከአክሱም በማስመጣት በሃይቅ ዙሪያ የደብረ ነጎድጓድ ቤተ ክርስቲያንንና ዝነኛውን የቅዱስ እስጢፋኖስ ገዳምን አቋቁመዋል:: በዚህ ገድል መሰረት ከዚህ በተጨማሪ ንጉሱ ከሸዋ በተመለሱ በሰባት አመታቸው በሃይቅ ዙሪያ ቤተ መንግስታቸውን አሳንጸዋል( ይህ መረጃ በሃይቅ ዙሪያ ከተገኙ የአርኬዎሎጂካል ግኝቶች ጋር የክፍለ ዘመኑን የንጉሰ ነገስት መቀመጫ ከተማ ለይቶ በመጠቆሙ ረገድ ስምምነት አለው）:: የዓጼ አንበሳውድም ልጅ የነበሩት ዓጼ ድልነአድ(905-915） በበኩላቸው የሚካኤል አምባ ውቅር ቤተ ክርስቲያንንና አክሱም ጺዮንን በትግሬ አስገንብተዋል:: በሌላ በኩል የ12ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ በሸዋ ደቡባዊ ምስራቅ አካባቢ የእስላማዊ ሱልጣኔቶች የሚያቆጠቁጡበት ዘመን ስለነበር እነዚህ ሁለት ተስፋፊ ሃይሎችን (የሙስሊም ሱልጣኔቶችንና ቤተ-አምሃሮችን） ለብዙ መቶ አመታት የሚቆይ ግጭት ውስጥ የከተተ የግዛት፣ የሃይልና የንግድ የበላይነት ፉክክር የተለኮሰበት ወቅት ነበር:: አምሃሮች በ1108 እ.ኤ.አ. ከተስፋፊው የሸዋ እስላማዊ ሱልጣኔት ጋር የመጀመሪያውን ጦርነት ማድረጋቸውን እንዲሁም በ1128 እ.ኤ.አ. ወርጂህ ከሚባለው ሃገር መባረራቸውን በወቅቱ በአረብኛ የተጻፈውና በ1941 እ.ኤ.አ. በኤንሪኮ ሴሩሊ የተተረጎመው የሸዋ ሱልጣኔት ዜና መዋዕል ያወሳል:: ወርጂህ ዘላን ማህበረሰብ ሲሆኑ በ14ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ከሸዋ በምስራቅ በኩል በአዋሽ ሸለቆ ሰፍረው ይኖሩ የነበሩ ናቸው:: ቤተ-አምሃሮች ከጎጃምና ከበጌ ምድር አገዎችም ጋር እንዲሁ የግዛት ግጭት ውስጥ በመግባታቸው ብዙ አገዎች ለስደት ስለተዳረጉ በተክለ ጊዮርጊስ የኢትዮጵያ ዜና መዋዕል ላይ ሰፍሮ እንደሚገኘው “አማራ ሲለምድ አገው ሲሰደድ” የሚለው የአማርኛ አባባል ሊነገር ችሏል:: በ16 ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የደቡብ ጎጃም አገዎች ከግራኝ አህመድ ወራሪ ጦር ጋር ወግነው ቤተ-አምሃሮችን እንዲያጠቁ የገፋቸው ምክንያት ግዛታቸው የነበረውን ምስራቅ ጎጃምን ቤተ-አምሃሮች ከዛ በቀደሙት ዘመናት ነጥቀዋቸው ስለሰፈሩበት በመቆጣታቸው እንደነበር በታሪክ ተመዝግቦ ይገኛል（Tadesse Tamrat, Ethiopia, the red sea and the horn, p.176）:: በዚህ መልኩ ከሰሜን ወደ ደቡብ በመፍለስና በመስፋፋት መልሶ የተቋቋመው የቤተ- አምሃራ አክሱማዊ ነገድ የመስፋፋት ፖሊሲው አዳዲስ ለሰፈራ የሚያገለግሉ ለም ግዛቶችን ቢያስገኝለትም መንግስቱ ከአቅም በላይ በመለጠጡና ከአካባቢው ሃይሎች ጋር ለተደራራቢ ግጭቶች በመዳረጉ ሃይሉ ስለተዳከመ የመንግስት ስልጣኑን በላስታ አገዎች በሃይል ሊነጠቅ ችሏል::

ሃይቅ(ኩባር) ላይ የነገሱ የቤተ-አምሃራና ሌሎች ንጉሰ ነገስታትና ንግስተ ነገስታት（825-915):-
ዓጼ ዳግናዣን （825-845） ፣ ዮዲት ጉዲት（ትርዳ ንግስት፣ እሳቶ）（845-885) ፣ ዓጼ አንበሳውድም （885-905）፣ ዓጼ ድልነዓድ （905-915）

የዛግዌ ስርወ መንግስት ከተመሰረተ በኋላ በሰሜን ሸዋ የተቀመጡ የቤተ-አምሃራ ነገስታት ዝርያዎች（915-1270）:-
ዓጼ ድል ነዓድ（ስልጣናቸውን በዛግዌዎች ከተነጠቁ በኋላ ወደ ሰሜን ሸዋ የሸሹት)፣ ማህበረ ውድም፣ አግብዓጺዮን፣ ስንፈአርድ፣ ነጋሽዛርኤ፣ አስፍሃ፣ ያቆብ፣ ባህርአሰግድ፣ እድምአሰግድ፣ ዓጼ ይኩኖ አምላክ（በ1270 እ.ኤ.አ. ዓጼ ተብለው የነገሱ)

የ10ኛውና 11ኛው መቶ ክፍለ ዘመናት ቤተ-አምሃሮች የተዳከሙባቸው ወቅቶች ስለነበሩ በተለያዩ አካባቢያዊ ሃይሎች ለወረራና ጥቃት በመጋለጣቸው በሺዎች የሚቆጠሩ የቤተ-አምሃራ ምርኮኞች የመንን ጨምሮ ወደተለያዩ ሃገራት በባርነት ተሽጠዋል（ይህ ዘመን ከዮዲት ጉዲት ወረራና ከዛግዌ ስርወ መንግስት መነሻ ጋር ይገጣጠማል):: ወደ የመን በግዞት የተወሰዱት ቤተ-አምሃሮች በየመን ከፍታ ቦታዎችና በቀይ ባህር መካከል ባለው መሬት ከወደቡ 27 ኪሎ ሜትር ገባ ብሎ በሚገኘው ጢሃማ ውስጥ በዛቢድ ከተማ ላይ ነባሩን የአረብ ዚያዲድ ስርወ መንግስት ገልብጠው “የሃበሻ ማምሉክ ስርወ መንግስት” በመባል ይታወቅ የነበረ እስላማዊ የቤተ-አምሃራ ስርወ መንግስት በ1021 እ.ኤ.አ.（ ከሂጅራ በኋላ 412） መስርተው ነበር:: ይህን እስላማዊ ስርወ መንግስት የመሰረተው ሰው የዚያዲድ ስርወ መንግስት ቤተ መንግስት የመጨረሻ ከንቲባ አገልጋይ የነበረ “ናጃህ” የተባለ ቤተ-አምሃራ ሲሆን የስርወ መንግስቱ ገዢዎች የነበሩት ከእሱ ተከታትለው የነገሱት ዝርያዎቹ “ናጃሂዶች” በመባል ይታወቁ ነበር:: መስራቹ ናጃህ ዛቢድን ከ1021-1060 እ.ኤ.አ. ድረስ አስተዳድሯል:: ስርወ መንግስቱ ከኢትዮጵያ በባርነት ተሽጠው የሄዱና የአረብን ባህል የወረሱ ሀበሾች ድጋፍ የነበረው ነው:: ቤተ-አምሃሮቹ ናጃሂዶች በቋሚነት የሚገጥሟቸውን ግጭቶችና አመጾች ተቋቁመው ለ138 አመታት ዛቢድን ማስተዳደር ችለው ነበር:: ይህ የቤተ-አምሃራ ማምሉክ ስርወ መንግስት
ከ1021-1159 እ.ኤ.አ. （ ከሂጅራ በኋላ 412-554) ባሉት ዘመናት ውስጥ 8 ነገስታትን አንግሶ ያለፈ ሲሆን ከነዚህ ነገስታት ውስጥ “ካኢድ አቡ ሙሃመድ ሱሩር አምሃራ ኣል-ፋቲቅ” የተሰኘው እጅግ በጣም ዝነኛው ነበር:: በግዜው የነበረ ኢብን ካልዱን የተሰኘ ጸሃፊ ስለዚህ ገናና ገዥ ሲጽፍ “ካኢድ አቡ ሙሃመድ ሱሩር አምሃራ ኣል-ፋቲቅ 'አምሃራ' ከተሰኘው የአቢሲኒያ ነገድ የተገኘ ሲሆን እኔ ስለእርሱ ታላቅነት መጻፍ የምችለው ከውቂያኖስ ውስጥ ጠብታ ያህሉን ብቻ ነው” ብሏል:: ይህ የናጃሂድ ንጉስ በ1156 በተገደለ በሶስት አመታት ውስጥ ዛቢድና በስሯ ያሉ አካባቢዎች በዓሊ ኢብን መህዲ በመያዛቸው የአምሃራ ማምሉክ ስርወ መንግስት ፍጻሜ ሊሆን ችሏል:: ዛቢድ ከተማ የኤደንና መካ ከተማን በሚያገናኘው መንገድ ላይ የምትገኝ እንደመሆኗ መጠን በግዜው ታላቅ የንግድ ማእከል ሆና ታገለግል ነበር:: ኢድሪሲ የተባለው ጸሃፊ በበኩሉ የዛቢድ ከተማ ሃብታምና ብዙ ሰዎች የሚኖሩባት ከተማ እንደነበረች ገልጾ በከተማዋ የሚሸጡት ሸቀጦች የሚመጡት እንደ ሂጃስ፣ ኢትዮጵያና ግብጽ ካሉ ቦታዎች በመርከብ ተጓጉዘው እንደነበር ጽፏል:: የናጃሂድ ገዢዎች ዝርዝር እንደሚቀጥለው ነው:-
ሙዓያድ ናጃህ（1021-1060)፣ ዓሊ ዳዒ ሱላይሂድ(1060-1062) (ናጃሂድ ያልነበረ）፣ ሰዒድ አህዋል ቢን ናጃህ（1062-1080)፣ ጃያሽ ቢን ናጃህ(1080-1089)፣ ፋቲቅ ጃያሽ(1089-1104)፣ መንሡር ቢን ፋቲቅ(1104-1109)፣ ፋቲቅ（2ኛ） መንሡር(1109-1123)፣ ፋቲቅ（ሳልሳዊ） ቢን ሙሃመድ ቢን መንሡር(1136-1159） ናቸው::

በዛግዌ ስርወ መንግስት ዘመንም የቤተ-አምሃራ የመስፋፋት እርምጃዎች ተጠናክሮ ቀጥሎ በላይኛው ተከዜ፣ በባሺሎና በጣና ሃይቅ መካከል ያለው ግዛት በቤተ-አምሃራ ስር ተጠቃሎ ሊያዝ ችሏል:: በዚህ ወቅት የአዋሽና የቀሰም ወንዞች መነሻዎች ድረስ ያሉ ክርስቲያን ማህበረሰቦች አደፋ ለሚገኘው የዛግዌ ንጉስ ይገብሩ ነበር:: ከዓጼ ድልነአድ（905-915) የዘር ግንዳቸው የሚመዘዘው የቤተ-አምሃራ ግዛት አስተዳዳሪ የነበሩት መስፍን ይኩኖአምላክ የመንግስታቸው መቀመጫ ከነበረችው የቤተ-አምሃራ ደቡባዊ አውራጃ ተጉለት（ሰሜን ሸዋ) በመነሳት በታሪክ ተመራማሪዎች ዘንድ የኢትዮጵያ ወርቃማ ዘመን ተብሎ የሚታወቀውን የመካከለኛውን ዘመን ያስተዳደረውንና በስፋትና በጥንካሬ በኢትዮጵያ ታሪክ ውስጥ አቻ የማይገኝለትን ታላቅ ኢትዮጵያዊ ግዛት የመሰረተውን ገናና ሰሎሞናዊ ስርወ መንግስት（1270-1632） በ1270 እ.ኤ.አ. በቅዱስ አቡነ ተክለሃይማኖት እረዳትነት መስርተዋል:: በዚህ ስርወ መንግስት የአማርኛ ቋንቋ የምስራቅ አፍሪካ የመግባቢያ ቋንቋ መሆን እንደቻለም ከታሪክ እንገነዘባለን ( ለዚህ ትልቅ ማስረጃ የሚሆነን የታሪክ መዝገብ በ16ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ግራኝ አህመድ በህንድ ውቂያኖስ ጫፍ ሰፍረው ከሚገኙ የሱማሌ ዘላን ጎሳዎች የተውጣጡትን ወታደሮቹን ወደ ክርስቲያኖች ግዛት ለስለላ በሚልክበት ወቅት የአማሮችን አለባበስ በመልበስ አማርኛ ቋንቋ ብቻ እየተናገሩ እንዲገቡ ያስተላለፈው ትእዛዝ ሰፍሮ የሚገኝበት የአረብኛ ዜና መዋዕሉ ሲሆን የቤተ-አምሃሮች ተጽዕኖና የአማርኛ ቋንቋ ስርጭት ምን ያህል ሰፊ ግዛታዊ ተደራሽነት እንደነበረው የሚመሰክር ነው::) በተጨማሪም በወቅቱ ይፋትን ጨምሮ አብዛኞቹ የመካከለኛው ዘመን የሙስሊም ሱልጣኔቶች（ደቡብና ደቡብ ምስራቅ ኢትዮጵያ） በርካታ ሙስሊም አምሃራ ነዋሪዎች የነበሯቸው ሲሆን ከፈጠጋር(አሩሲ） በሰሜንና በደቡብ በኩል ያሉ አብዛኛዎቹ አካባቢዎች ደግሞ በርካታ ክርስቲያን አምሃሮች ይኖሩባቸው ነበር（Merid, “Southern Ethiopia”, pp.42-47,46-47):: የሸዋ ቤተ-አምሃራ ሰለሞናዊ ስርወ መንግስት ማዕከላዊ ጦር የአክሱምን የጦር አደረጃጀት የተከተለ ሲሆን በሃገሪቱ የተለያዩ አካባቢዎች ካሉ ማህበረሰቦች የተውጣጡ የዳሞት፣ ኢናሪያ፣ ሃዲያ፣ ይፋት፣ አምሃራ፣ አገው፣ ትግሬ፣ አዳል፣ ሃረር፣ ኦሮሞ ወዘተ ክርስቲያንና ሙስሊም ወታደሮችን ያቀፈ ነበር（Ibid, pp.81-82, 294):: ከ1270 አንስቶ እስከ 1468 ዓመተ ምህረት ድረስ በተከታታይ የነገሱት ታላላቅ የሸዋ ቤተ-አምሃራ ዓጼዎች ይኩኖ አምላክ（1270-1285)፣ አምደጽዮን(1314-1344）፣ ዳዊት（1382-1413）፣ ይስሃቅና（1414-1429)፣ ዘርዓ ያዕቆብ（1434-1468) በዘመነ አክሱም የተጀመረውን የቤተ-አምሃራን ወደ ደቡብ የመስፋፋት ፖሊሲ በማደስ በሰሜን፣ በሰሜን ምእራብ፣ በደቡብና በደቡብ ምስራቅ የሚገኙትን የአገው፣ ጎጃም፣ ዳሞት፣ ፈላሻ፣ በለው（በጃ）፣ ቢዛሞ፣ ኢናርያ፣ ማያ፣ ጉሙዝ፣ ሻንቅላ፣ ጂንጅሮ፣ ጋፋት፣ ገንዝ፣ ሞራ፣ ሸዋ፣ ሲዳማ፣ ሃድያ፣ ከምባታ፣ አላባ፣ ይፋት፣ አርጎባ፣ ፈጠጋር፣ ደዋሮ፣ አረባቢኒ፣ ሻርካ፣ ደራ፣ ባሊ፣ ሃርላ፣ አዳል፣ ሱማሌ፣ ገበል፣ ወርጂህ፣ ዶባ፣ ጉራጌና ሌሎች የአፍሪካ ቀንድ ማህበረሰቦች መኖሪያ ክልሎችንና የንግድ መስመሮችን በቁጥጥር ስር አድርገዋል:: በዚህ ዘመን የኢትዮጵያን የግዛት ክልል ቀይ ባህር፣ የኤደን ባህረ ሰላጤ፣ ህንድ ውቂያኖስና ላይኛው የአባይ ሸለቆ（ነጭ አባይ) እንደሚያዋስኑት ለማረጋገጥ ተችሏል:: በዚህ መሰረት በወቅቱ ኢትዮጵያ ዘይላ፣ ምጽዋና ሱዋኪን የተሰኙ ዋና ዋና የባህር ወደቦች ነበሯት::

ታዋቂው አሜሪካዊ የታሪክ ምሁር ዶናልድ ሌቪን የኢትዮጵያ የምንግዜም ታላቅ ንጉሰ ነገስት ሲል የገለጻቸው ዓጼ አምደ ጽዮን ከላይ ከተዘረዘሩት ነገስታት ሁሉ ታዋቂ ከመሆናቸውም በላይ በዘመነ መንግስታቸው ከተጉለት（ሰሜን ሸዋ) በመነሳት በመላው የአፍሪካ ቀንድ በክርስቲያኑም በእስላሙም፣ በአዋሙም ላይ የቤተ-አምሃራን መንግስት ማዕከላዊ የበላይ ሥልጣን በማስፈን በምስራቅ አፍሪካ ተስተካካይ የሌለው ሃያልና ገናና መንግስት ለማቋቋም ችለዋል:: ታዋቂው የአረብ ጸሃፊ ኢብን ፋደል አላህ ኦማሪ የዓጼ አምደ ጽዮንን የጦር ዘመቻዎች ተከትሎ በ1330ዎቹ ዓመታት መጨረሻ ሲጽፍ የኢትዮጵያ ዓጼ መንግስት ግዛት በደቡብ ምስራቅ ከህንድ ውቅያኖስ ጠረፍ አንስቶ በሰሜን ምእራብ እስከ ባርካ ሸለቆ ማለትም የዛሬው የኤርትራ ምዕራባዊ ክፍል ድረስ ይዘልቅ እንደነበር አረጋግጧል:: ኦማሪ ከዚህም በላይ “የንጉሰ ነገስት ሰፊ አካባቢ” በሚል የቤተ-አምሃራ ዓጼዎችን ግዛት በአጠቃላይ ገልጾታል:: በ14ኛው ምዕተ ዓመት መጀመሪያ በኢትዮጵያ ዘጠና ዘጠኝ ትንንሽ የአካባቢ ባላባትና ሃገረ ገዢዎች እንደነበሩ ይታወቃል:: ከተጠቀሱት የቤተ-አምሃራ መንግስት የአስተዳደር ክልሎች መካከል በኦማሪ መጽሃፍ ሰምሃር（ሳሆ）፣ ሃማሴን፣ ናራ（ባሪያ)፣ ትግሬ፣ ሰሐርት፣ አምሃራ፣ ሸዋ፣ ዳሞት፣ ገንዝ፣ አዳሶ፣ ሞራ ይገኙባቸዋል:: እንዲሁም በደቡብ ምስራቅ ይፋት፣ ደዋሮ፣ አራባቢኒ፣ ሃዲያ፣ ሻርካ፣ ባሌና ደራ የተሰኙ እስላማዊ ግዛቶች እንደነበሩ በስም ተለይተው ተጠቅሰዋል:: የታሪክ መዝጋቢው ከተጠቀሱት በተጨማሪ በዓጼው ግዛት ውስጥ በቁጥር ሃምሳ የሚሆኑ የቋንቋ ማህበረሰቦች እንደነበሩ አረጋግጧል:: ከእስላማዊ ግዛቶቹ ውስጥ ጠንካራው ሃዲያ ሲሆን 120,000 የጦር ሃይል ሲኖረው ከነዚህም መሃል 80,000 ያህሉ እግረኛ ሲሆን 40,000 ያህሉ ደግሞ ፈረሰኛ ነው:: በተመሳሳይ ወቅት ታላላቆቹ የኑቢያና የሰናር የሰሜን-ምስራቅ አፍሪካ ክርስቲያን መንግስታት ሲወድቁና በእስልምና ሲዋጡ የሸዋ ቤተ-አምሃራ ነገስታት ከአውሮጳ ውጪ በአለም ላይ ብቸኛውንና በስፋት የአውሮጳን ሃገራት ጨምሮ በመላው አለም ወደር የሌለውን ጠንካራ የክርስቲያን መንግስት መመስረት ችለዋል:: የዓጼ አምደ ጽዮን አስደናቂና በርካታ ተደራራቢ ድሎች የንጉሱን ዝና በመላው አውሮጳ በእጅጉ እንዲናኝ አድርጎታል:: ወቅቱ የሙስሊም መንግስታት ሃይል በንግድና በወታደራዊ አቅም ያየለበት እንደመሆኑ መጠን ዓጼ አምደ ጽዮን በሙስሊም ሱልጣኔቶች ላይ የተቀዳጃቸው ታላላቅ ወታደራዊ ድሎችና በህንድ ውቂያኖስ አካባቢ ባለው ምስራቅ አፍሪካ ላይ የመሰረቱት ሃያልና ግዙፍ ክርስቲያናዊ መንግስት በተሸናፊዎቹ የክርስቲያን አውሮጳ ነገስታት ዘንድ በህንድ ውቅያኖስ ንግድ ላይ ለተመሰረተው የግብጽ ማምሉክ ሱልጣኔቶች መንግስት ተገዳዳሪ ሃይል መፈጠርና ለተዳከመው የክርስቲያን ሃይል ማንሰራራት ትልቅ ብርሃን የፈነጠቀ ክስተት ነበር:: ከዚህ በኋላ የአውሮጳ ነገስታት ኢትዮጵያን በፊት አውራሪነት የሚያሰልፍ ጸረ-እስልምና የክርስቲያን ግንባር ለመፍጠር እቅድ ማውጣት ጀመሩ:: የዓጼ አምደ ጽዮን አስደማሚ ወታደራዊ ስኬት እንዲሁ ትልቅ ተስፋን የጫረባቸው የሮማ ካቶሊክ ጳጳስም ኢትዮጵያን ካቶሊካዊት የማድረግ ፍላጎት ስላደረባቸው በአውሮጳ ነገስታት እየተነደፈ በነበረው ከኢትዮጵያ ጋር የጠበቀ ክርስቲያናዊ ግንኙነት የመፍጠር እቅድ ዙሪያ አብረው መክረው ነበር:: ከዚህ በኋላ በ14ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የአውሮጳ አምባሳደሮች፣ ነጋዴዎችና ሃገር አሳሾች የግብጽ ማምሉክ ሱልጣኖችን ጥብቅ ቁጥጥር ጥሰው እያለፉ ወደ ሸዋ-ቤተ-አምሃራ መጉረፍ ጀመሩ:: በአፍሪካ ቀንድ የህንድ ውቂያኖስና የቀይባህር ንግድንና እስላማዊ ሱልጣኔቶችን በቁጥጥር ስር ያዋሉት ዓጼ አምደ ጽዮን እራሳቸው የሚመሩት ጦር ቀይ ባህር በደረሰ ማግስት ወደ ግብጽ የሚደረገውን የንግድ ፍሰት ለማወክና በግዛታቸው ስር ባሉ እስላማዊ ሱልጣኔቶች ላይ እርምጃ ለመውሰድ በመዛትና የግብጽ ሱልጣኖችን እጅ በመጠምዘዝ ከረጅም ዘመን በኋላ ከግብጽ ወደ ኢትዮጵያ ፓትሪያርክ እንዲላክ አስገድደዋል:: መንግስታቸውም ለግብጽ ክርስቲያኖች ይፋዊ ተጠሪ(protectorate） በመባል ለአውሮፓውያኖች እንኳን ባልተሰጠ ታላቅ ክብር በአሌክሳንድሪያ ሊሰየም በቅቷል:: በዚህ መልኩ በምስራቅ አፍሪካ ላይ የበላይነታቸውን ያረጋገጡት በኢትዮጵያ ታሪክ ወደር የማይገኝላቸው ወታደራዊ ንጉሰ ነገስት አምደ ጽዮን፥ የአፍሪካ ቀንድ ጠንካራ መንግስታትን በሙሉ በጦር ሃይል ከማንበርከካቸውም በተጨማሪ በሃገሪቱ ነባር ግዛቶች የፈላሻና የትግሬን አመጽ በአስተማማኝ መልኩ በመቀልበስ መረጋጋትን አስፍነዋል:: “ወኪል” በመባል የሚታወቁት የንጉሱ ተላላኪዎችም ከዘይላ በመነሳት በመካከለኛው ምስራቅ እስከ ኢራቅ ድረስ እየተጓዙ የንግድ ልውውጥ ያደርጉ ነበር::

የይፋት ሱልጣኔትን አመጽ ተከትሎ ዓጼ ሰይፈአርድ（1344-1371 ） በሱልጣኔቱ ላይ በወሰዱት ጠንካራ ወታደራዊ እርምጃ የተቆጣው የግብጹ ገዥ ሡልጣን ኣል-ማሊክ ኣል-ሳሊህ የግብጽን ፓትሪያርክ አቡነ ማርቆስን በ1352 በማሰር የአጸፋ እርምጃ ወስዷል:: የአቡኑን መታሰር የሰሙት ዓጼ ሰይፈአርድ በበኩላቸው በኢትዮጵያ ውስጥ የሚገኙትን ግብጻዊ ነጋዴዎችን በሙሉ ሰብስበው በማሰርና በወደብ ያለውን የግብጽ የንግድ ሸቀጥ በማገድ ምላሽ ሰጥተዋል:: ዓጼ ሰይፈ አርድ የግብጹን ፓትሪያርክ ከእስር ለማስፈታት ከነበራቸው ቁርጠኝነት የተነሳ ከላይ ከፈጸሟቸው ተጽዕኖ የመፍጠሪያ እርምጃዎች በተጨማሪ በራሳቸው መሪነት ጦራቸውን በማሰባሰብ በግብጽ ደቡባዊ ግዛቶች ውስጥ እስከ አስዋን ድረስ ዘልቀው በመግባት በወሰዱት ወታደራዊ እርምጃ ሡልጣን ኣል-ማሊክ ኣል-ሳሊህ አቡነ ማርቆስን ከእስር ለመልቀቅ ተገድዷል:: ከዚህ ወቅት በኋላ የግብጽ ማምሉክ ሱልጣኖች በክርስቲያን ዜጎቻቸው ላይ የሚፈጽሙትን ከፍተኛ በደል አጠናክረው በመቀጠላቸው ከሸዋ ቤተ-አምሃራ ነገስታት ጋር ያላቸው ግንኙነት እየሻከረ ሊሄድ ችሏል:: በግብጽ ማምሉክ ሱልጣኔቶችና በየመን ራሱሊድ ነገስታት የሚደገፈው የይፋት ወላስማ ገዢ ሃቀዲን（2ኛ） መቀመጫውን ከይፋት ወደ አዳል በማዞር ከ1360ዎቹ ጀምሮ የአመጽና የሽብር እርምጃዎችን በቤተ-አምሃራ መንግስት ላይ በመክፈቱ በ1374 በዓጼ ሰይፈ አርድ ልጅ ዓጼ ንዋየ ማርያም በጦር ሜዳ ተሸንፎ ሊገደል ችሏል:: የሃቀዲን ወንድም የሆነው ሰዓደዲን(1373-1403) የወንድሙን ፈለግ በመከተል ከቀይ ባህር ዳርቻ ጀምሮ ያሉ የእስልምናና የሌሎች እምነት ተከታይ ማህበረሰቦችን በማስተባበር በመሰረተው ግዙፍ የጦር ሃይል ከ1376 ጀምሮ በቤተ-አምሃራ ማዕከላዊ መንግስት ላይ ከዛ ግዜ በፊት ታይቶ በማይታወቅ መልኩ ከፍተኛ አመጽ በመክፈት እንደ ባሊና ደዋሮ ባሉ ትላልቅ እስላማዊ ግዛቶች ላይ ዝርፊያ በመፈጸም፣ ዜጎችን በመግደልና በባርነት በመፈንገል ብሎም ቤተ ክርስቲያናትን በማቃጠል ባደረሰው ጥፋትና በማዕከላዊ መንግስት ጦር ላይ ባስመዘገባቸው መለስተኛ ድሎች በመላው አለም ሙስሊሞች ዘንድ ከፍተኛ ስምና ዝና በማትረፉ የተለያዩ የመካከለኛው ምስራቅ የአረብ ጸሃፍት በጻፏቸው መጽሃፍት ላይ በተጋነነ መልኩ በጀግንነት ተወድሷል:: በመጨረሻም ዓጼ ዳዊት（1380-1412） በ1403 በከፈቱት የተጠናከረ የአጸፋና የማረጋጋት ወታደራዊ እርምጃ አማጺያኑን ከባሊና ደዋሮ ጠራርገው ካስወጡ በኋላ ከሃረር ጀምሮ እስከ ቀይ ባህር ዳርቻ ድረስ ያሉትን ከአዳል፣ ከአረብና በኢማም ዓሊ ሰዒድ የሚመራውን የሱማሌ ጦር ጨምሮ ከሌሎች የአፍሪካ ቀንድ ማህበረሰቦች የተውጣጡትን የዋላስማ ሰአደዲንን ሃይሎች ሙሉ በሙሉ ደምስሰዋል:: በመጨረሻም በተመሳሳይ አመት ሰአደዲን በዓጼ ዳዊት በተመራ ጦር በቀይ ባህር የዘይላ ወደብ ላይ ታድኖ በመገደሉ አመጹ በቁጥጥር ስር ሊውል ችሏል:: የሸዋ-ቤተ-አምሃራ መንግስት ከዚህ ቀደም “ጨዋ” የተሰኘውን ጦር በተቆጣጠራቸው የደጋ ግዛቶች ላይ የማስፈር ልምድ ቢኖረውም በምስራቅ ያሉ የቆላ እስላማዊ ግዛቶቹ ላይ ግን የአካባቢው የአየር ንብረት ደገኛ ለሆኑት የአምሃራ ወታደሮችና የጦር አበጋዞች የማይስማማ በመሆኑ በተወካይ አስተዳዳሪዎች በኩል ከግዛቶቹ አመታዊ ግብርና የወደብ ንግድ ቀረጥ በመሰብሰብና ለብሄራዊ ግዳጅ ወታደሮችን በመመልመል የተወሰነ ፖሊሲን ብቻ ይከተል ነበር:: ከላይ በተጠቀሰው የወላስማ አመጽ ገፊነትና የሰአደዲን ልጆች የአባታቸውን ሞት ተከትሎ ወደ የመን በመሸሽ በየመን ራሱሊድ ንጉስ ናሲር አህመድ ቢን ዓሽአሪ ቢን ኢስማኤል(1400-1424） አቀባበል ከተደረገላቸው በኋላ ብዙ የአረብ ወታደሮች ተጨምረውላቸው እንዲጠናከሩ ተደርጎ ወደ ኢትዮጵያ በመመለሳቸው የወላስማ የአመጽ እንቅስቃሴን አጠናክረው ስለቀጠሉ ከዓጼ ዳዊት ዘመነ መንግስት ጀምሮ የቤተ-አምሃራ ነገስታቶች ጦራቸውንና ቤተ-አምሃሮችን ከሃረር ጀምሮ እስከ ሞቃዲሾ（ህንድ ውቂያኖስ ዳርቻ) ባሉ የቆላ እስላማዊ ግዛቶቻቸው ላይ በማስፈር አካባቢዎቹን በቀጥታ ማስተዳደር ጀመሩ:: ይህንን በተመለከተ ታዋቂው የአረብ ታሪክ ጸሃፊ ኣል-ማቅሪዚ እንደሚከተለው ጽፎ ነበር:- “የሰአደዲንን ሞት ተከትሎ የሙስሊሞቹ ሃይል ተገቶ ነበር:: አምሃሮችም ሃገራቸውን በመውረር ሰፈሩበት:: ከመስጊዶቹ ፍርስራሾችም ቤተ ክርስቲያናትን ገነቡበት:: ሙስሊሞቹም በአምሃሮች እጅ ለሃያ አመታት የደረሰባቸው ከፍተኛ ሽንፈትና ጥፋት በቃላት ሊገለጽ ከሚችለው በላይ ነው” (A.-Maqrizi, Historia Regnum islamiticorum in Abyssinia, ed. and tr. F. T. Rink (Leiden, 1790) , 27):: ዓጼ ዳዊት እየሩሳሌምን ከሙስሊሞች እጅ ነጻ የማውጣት ከፍተኛ ምኞትና ዝግጅት ስለነበራቸውና የአውሮጳውያንን ቴክኖሎጂ ወደ ሃገራቸው የማስገባት ፍላጎት ስላደረባቸው በ1392 አንቶኒዮ ባርቶሊ የተሰኘ የፍሎረንስ ተወላጅ አምባሳደራቸውን ወደተለያዩ የአውሮጳ መሪዎች በመላክ ፍላጎታቸውን አሳውቀዋል:: በሰለሞናዊያን ስርወ መንግስት ወቅት የኢትዮጵያ የጥንካሬና የሃብት ዝና በአለም ዙሪያ ስለናኘ ከመካከለኛው ምስራቅና ከአውሮጳ የሚመጡ ስደተኞች በቤተ-አምሃራ ነገስታት ጥገኝነትና ጥበቃ ይሰጣቸው ነበር:: ዓጼ ዳዊት በቡርጂ ማምሉክ ሱልጣኖች ከስልጣን ለተወገዱት የግብጽ የባህሪ ሱልጣኖች ጥገኝነት የሰጡ ሲሆን በዓጼ ሰይፈ አርድ የተጀመረውን በግብጽ ደቡባዊ ግዛቶች ላይ የተከፈተውን ወታደራዊ ዘመቻም አጠናክረው ቀጥለዋል::

ዓጼ ይስሃቅም（ 1413-1430） በሰሜንና ሰሜን-ምእራብ ባሉ የአገውና የፈላሻ ማህበረሰቦች ላይ የጦር ዘመቻ በማካሄድና በማስገበር ግዛታቸውን አስፋፍተዋል:: በተጨማሪም በቀይ ባህር ጫፍ በተደጋጋሚ በመዝመት በዚህ ግዛታቸው ያሉ የአረብና የወላስማ አማጺያንን በመደምሰስ የወደብ ቁጥጥራቸውን በማጠናከር የሱማሌና የስሙር ማህበረሰቦችን አስገብረዋል (ሱማሌዎች በኢትዮጵያ ድርሳናት ለመጀመሪያ ግዜ በስም የተጠቀሱት በዚህ ዘመን በዓጼ ይስሃቅ ዜና መዋዕል ላይ ነው):: ኣል-ማቅሪዚ እንደመዘገበው በጊዜው የኢትዮጵያ የግዛት መጠን ከህንድ ውቂያኖስ በባብ ኣል-ማንዳብ እስከ ታክሩር ይደርስ ነበር:: በዚህ ወቅት ሌሎች የቱርክ ማምሉክ ስደተኞች በመሪያቸው በአልተንቡኛ እየተመሩ በ1420 ኢትዮጵያ በመድረስ ከዓጼ ይስሃቅ ዘንድ ጥገኝነት አግኝተዋል:: እነዚህ የልእለ ሃያሏ ቱርክ ጥገኞች ለመጀመሪያ ግዜ በኢትዮጵያ ተቀጣጣይ ናፍጣን ያስተዋወቁ ሲሆን በግዜው በሸዋ-ቤተ-አምሃራ በተቋቋመው የጦር መሳሪያዎች ማምረቻ ተቋም ውስጥ ጎራዴ፣ ጦር፣ የብረት ጥሩርና ጋሻ እንዲሁም ሌሎች ዘመናዊ መሳሪያዎችን በማምረት አገልግሎት አበርክተዋል:: በተጨማሪም ለኢትዮጵያ የእግረኛና ፈረሰኛ ጦር የውጊያ ስልት ስልጠና ሰጥተዋል:: እጅግ በርካታ ቁጥር ካላቸው የግብጽ ክርስቲያን ስደተኞች መካከልም የተከበረው ፋክር ኣድ-ዳውላ ለዓጼ ይስሃቅ ግዙፍ መንግስት በንግድና አስተዳደር መዋቅር ዙሪያ የማማከር አገልግሎት ሰጥቷል:: የግብጹ ገዥ ሱልጣን ባርስባይ(1422-1438) በእየሩሳሌም ያለውን የክርስቶስ ቅዱስ መካነ መቃብር የሚገኝበትን ቤተ ክርስቲያን በማዘጋቱና የኮፕቲክ ክርስቲያኖችን በመበደሉ ዓጼ ይስሃቅ በ1424 እስከ አስዋን ድረስ ባለው የደቡባዊ ግብጽ ግዛት ላይ ወታደራዊ እርምጃ ወስደዋል:: ኣል-ማቅሪዚ እንደመዘገበው በደቡባዊ የግብጽ ግዛቶች ላይ በዓጼ ሰይፈ አርድ የተከፈተውን ወታደራዊ ወረራ ከ1380 ጀምሮ የነገሱት ነገስታት አጠናክረው ቀጥለውበት በአካባቢው የሚገኙትን ዘላን ማህበረሰቦች በማስገበር የቤተ-አምሃራን ግዛት ከህንድ ውቅያኖስ እስከ አስዋን ባለው የግብጽ ደቡባዊ ግዛት ድረስ ማስፋፋት ችለዋል (Maqrizi, according to Quatremere, E., Memoires geographiques et historiques sur l'Egypte et sur quelques contrees voisines, Paris, 1811, vol. 2, pp. 276-77; Schefer, C., Le Voyage d'outre Mer de Bertrandon de la Brocquiere, Paris, 1892, p.148) :: በተጨማሪም በዚህ ወቅት ዓጼ ይስሃቅ በምጽዋ አቅራቢያ የራሳቸውን ወደብ አስገንብተዋል:: ዓጼ ይስሃቅ በ1427 ለአራጎኑ አልፎንሶ 5ኛ እና ለዱክ ዲ ቤሪ የአውሮጳ መንግስታት መልእክተኛ በመላክ የተቀናጀ የክርስቲያን ግንባር በሚፈጠርበት መንገድ ዙሪያ የመከሩ ሲሆን መሳሪያዎችና ባለሞያዎች እንዲላኩላቸውም ጠይቀዋል:: በዱክ ዲ ቤሪ ከተላኩት መሳሪያዎችና ባለሞያዎች ውስጥ የተወሰኑት ሸዋ-ቤተ-አምሃራ ሲደርሱ ከአራጎን የተላኩት ግን በግብጽ አደናቃፊነት ሳይደርሱ ቀርተዋል:: የአውሮጳ ቴክኖሎጂን ወደ ኢትዮጵያ ለማስገባት ከፍተኛ ጉጉት የነበራቸው ታላቁ ንጉሰ ነገስት ዓጼ ይስሃቅ በዱክ ዲ ቤሪ ከተላኩላቸው መልእክተኞች ውስጥ አንደኛውን አውሮጳዊ “በወኪልነት” በመቅጠር ተጨማሪ የዕደ ጥበብ ባለሞያዎችን፣ ግንበኞችንና መሳሪያዎችን ወደ ኢትዮጵያ እንዲያመጣ መልሰው ወደ አውሮጳ ላኩት:: ይህ አውሮጳዊ የንጉስ ወኪል በ1432 በፔራ（ባይዛንቲየም) ለጌታው ባለ እጆችንና ግንበኞችን በመመልመል ላይ ነበር:: ሆኖም ሃገራቸውን ለማዘመን ከፍተኛ ቀናኢነት የነበራቸው ዓጼ ይስሃቅ ከዚህ ወቅት ቀደም ብሎ በ1430 ስለ ሃገራቸውና እምነታቸው ሲዋጉ በጦር ሜዳ ወድቀው ነበር:: ለቤተ-አምሃራ መንግስት የጦር መሳሪያዎችን በመሸጥና ሌሎች አገልግሎቶችን በመስጠት በዓጼ ይስሃቅ ዘንድ ታማኝነትን ያተረፈው የፋርስ（ፐርሺያ） ነጋዴና ሃገር አሳሽ ዓሊ ታብሪዚ በበኩሉ በንጉሱ ትእዛዝ ጽፎ ወደተለያዩ የአውሮጳ ነገስታት ባደረሰው ደብዳቤ የአውሮጳ መንግስታት የግብጽ ማምሉክ ሱልጣኖችን በባህር የሚያጠቁ ከሆነ ዓጼ ይስሃቅ በደቡብ ግብጽ ከሚገኘው የጦር ሰፈራቸው በመነሳት በእግረኛ ጦር ጥቃት በመሰንዘር በአባይ ሸለቆ ላይ የክርስትናን የበላይነት እንደሚመሰርቱ አስታውቆ ነበር::

ፈላስፋ፣ ሃይማኖተኛ፣ መሃንዲስ፣ ሊቅና በጠላቶቻቸው የሚፈሩ የተዋጣላቸው የጦር አበጋዝ የነበሩት ዓጼ ዘርዓያቆብ（1434-1438) በበኩላቸው ከግብጽ ሱልጣኖች ጋር ሰላም ለመፍጠር ከነበራቸው ፍላጎት የተነሳ በ 1437 ለግብጹ ገዥ ሱልጣን ባርስባይ ከመልካም ምኞት ደብዳቤ ጋር በጣም ውድ ዋጋ ያላቸውን በርካታ ስጦታዎችን ልከዋል:: ይህ የንጉሱ የሰላም ፖሊሲ በሁለቱ ሃገራት መሃከል የነበረውን ጸብ ለረጅም ግዜ አርግቦት ቢቆይም የሱልጣን ባርስባይን ሞት ተከትሎ የነገሰው ሱልጣን በግብጽ ቤተ ክርስቲያኖችን በማፍረሱና ክርስቲያኖችን በመበደሉ የተቆጡት ዓጼ ዘርዓያቆብ ለሱልጣኑ በላኩት ደብዳቤ ላይ በሳቸው መንግስት ስር ያሉ ሙስሊም ዜጎች በሱልጣኑ መንግስት ስር እንዳሉት ክርስቲያኖች እንደማይበደሉና ሃይማኖታቸውን በሙሉ ነጻነት እንደሚያራምዱ ገልጸው ሱልጣኑ ከተግባሩ ካልተቆጠበ በግዛታቸው ስር ያሉትን ሙስሊም ዜጎች እንደሚቀጡ በመዛትና የአባይ ወንዝ ምንጭ በሳቸው ቁጥጥር ስር መሆኑን በማስታወስ አስጠንቅቀዋል:: ይህን ተከትሎ የግብጹ ሱልጣን ወደ ኢትዮጵያ አምባሳደር በመላክ በክርስቲያኖች ላይ የሚፈጽመውን በደል እንደሚያቆም በማስታወቅ መልካም ግኑኝነትን ለመፍጠር ያለውን ፍላጎት ገልጿል:: ዓጼ ዘርዓ ያቆብ በዘመነ መንግስታቸው የወላስማ ሱልጣን የነበረውን ሱልጣን አህመድ ባድላይን（1432-1445） በ1445 ደዋሮ ላይ ከሞቃዲሾ（ደቡብ ሱማሌ） እስከ ቤት ማላ（ሰሜን ኤርትራ）ያሉ የኢትዮጵያ ማህበረሰቦችን በሙሉ በማስተባበር ካሰለፈው ጦር ጋር ሙሉ በሙሉ በመደምሰስ ለቀጣዮቹ አርባ አመታት በሃገሪቱ መረጋጋት እንዲሰፍን አድርገዋል:: ዓጼ ዳዊት በሃገሪቱ ምስራቃዊ ክፍል ያሉትን ሱልጣኔቶችና በቀይ ባህር ጫፍ ያሉ ዘላን ማህበረሰቦችን በጦር ሃይል ካረጋጉ በኋላ ፊታቸውን ወደ አውሮጳ በማዞር በአባቶቻቸው የተጀመረውን የዲፕሎማሲ ግንኙነት አጠናክረው ቀጥለውበታል:: በሮማና በኮንስታንቲኖፕል መሃል የተፈጠረውን መከፋፈል ለማስታረቅ በፍሎረንስ(ጣሊያን) ከ1439-1441 ድረስ በተደረገው ሃይማኖታዊ ጉባዔ ላይ ዓጼ ዘርዓ ያቆብ ተወካያቸውን በመላክ ተሳትፈዋል:: በ1450 በሲሲሊያዊው ፔትሮ ራምቡሎ መሪነት የቤተ-አምሃራ ተወላጅ አምባሳደሮቻቸውን ወደ አውሮጳ ልከዋል:: ይህ የልኡካን ቡድን ከአራጎን ንጉስና ከሮማ ጳጳስ ጋር በመገናኘት መክሯል:: ይህንን የልኡካን ቡድኑን ጉብኝት ተከትሎም በርካታ የዕደ ጥበብ ባለሞያዎችና የጳጳሳት ልኡካን ቡድን ከአውሮጳ ወደ ሸዋ-ቤተ-አምሃራ መጥተዋል:: በአራጎን ንጉስ የተላኩት ልኡካን በበኩላቸው ዓጼ ዳዊት የአባይን ወንዝ አቅጣጫ በማስቀየርና በግብጽ ላይ በእግረኛ ጦር በመዝመት የአራጎን መንግስት በእየሩሳሌም ላይ የሚከፍተውን የመስቀል ጦርነት እንዲያግዙ የሚጠይቅ የትብብር ደብዳቤ ለንጉሰ ነገስቱ አድርሰዋል:: ዓጼ ዘርዓ ያቆብ በአዳል ግዛታቸው ላይ ከፍተኛ ድል አስመዝግበው ከባድ የግብር ቅጣት እንዲጣልበት ከወሰኑ በኋላ ለመንግስታቸው ቋሚ የባህር ወደብ ስላስፈለገ በሰሜናዊ የቀይ ባህር ዳርቻ (ኤርትራ) ጦራቸውን በማስፈር በደጋው የኤርትራ ክፍል የሚገኘውን ማህበረሰብ በአንድ የባህረ ነጋሽ አስተዳደር ስር ካደራጁ በኋላ በምጽዋና በዳህላክ ደሴቶች ላይ የሚገኙትን የአረብና ሌሎች ሙስሊም አውራጃዎችን በማጥቃትና በማስገበር በምጽዋ አካባቢ የሚገኘውን የግራር ወደብ ጥገና እንዲደረግለት በማድረግ የደጋው ኢትዮጵያ የንግድ እንቅስቃሴ በሙሉ በወደቡ በኩል እንዲካሄድ አመቻችተዋል:: ይህም ስኬታቸው እንደ አባቶቻቸው ሁሉ በመላው አውሮጳ ከፍተኛ ስምና ዝናን በማትረፍ በአውሮጳዊያን ዘንድ የግብጽ፣ አረቢያና ሶሪያ ሙስሊም መንግስታትን ሃይል ይሰብራሉ የሚል ከፍተኛ ተስፋ እንዲጣልባቸው አድርጓል:: ዓጼ ዘርዓ ያቆብ በዘመነ መንግስታቸው ደብረ ብርሃንን(ሰሜን ሸዋ） የመንግስታቸው መቀመጫ አድርገው መስርተዋል:: በተጨማሪም በደብረ ብርሃን ግዙፍ ቤተ መንግስት ያስገነቡ ሲሆን መኳንንቶቻቸውና ካህናቶቻቸውም በዙሪያው ታላላቅ ቪላዎችንና ያጌጡ ቤተ ክርስቲያናትን ገንብተዋል:: ይህ የግንባታ ዓቢዮት ከመላው የሃገሪቱ ግዛቶች በርካታ ግንበኞችን፣ የዕደ ጥበብ ባለሞያዎችን፣ የጉልበት ሰራተኞችን፣ ገበሬዎችንና ነጋዴዎችን ሊስብ ችሏል:: በጊዜው ደብረ ብርሃን የትምህርት፣ የሃይማኖት፣ የፍልስፍናና የዕደ ጥበብ ማዕከል ሆና ከማገልገሏም በተጨማሪ የውጪውን አለም ትኩረትም በእጅጉ በመሳብ ትታወቃለች::

የዓጼ ዘርዓ ያቆብን መንግስት በመውረስ በተከታታይ የነገሱት የሸዋ ቤተ-አምሃራ ነገስታት ዓጼ ባዕደ ማርያም(1468-1478) ፣ ዓጼ እስክንድር（1478-1494）፣ ዓጼ ናኦድ(1494-1508）፣ ዓጼ ልብነ ድንግል（1508-1540)፣ ዓጼ ገላውዲዎስ（1540-1559)፣ ዓጼ ሰርጸ ድንግል（1563-1597） እና ዓጼ ሱሴኒዮስ(1607-1632) እንደ አባቶቻቸው ሁሉ በቱርኮች፣ በቱርክ ቅጥረኛ ጂሃዲስቶች፣ በኦሮሞ ጎሳዎች ወዘተ በሃገራቸው ላይ የተከፈተባቸውን ወረራ በመከላከል፣ ለስነ ጽሁፍና ስነ ህንጻ እድገት አይነተኛ ድጋፍ በማበርከትና ሃገራቸው ከውጪው አለም ጋር የጀመረችውን የቴክኖሎጂ ልውውጥና ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት አጠናክረው በመቀጠል እስከ ዘመነ ጎንደር(1632-1769) ድረስ የመንግስታቸውን ታላቅነትና ነጻነት አስጠብቀው ዘልቀዋል:: በተለይ ዓጼ ልብነ ድንግል ከዓጼ ዘርዓ ያቆብ ዘመነ መንግስት ፍጻሜ ጀምሮ የተቋረጠውን የመስፋፋት ፖሊሲ በማደስ በሰሜንና በሰሜን ምእራብ ያሉ የሙስሊም በለው（በጃ） ጎሳዎችን በማስገበር ግዛታቸውን እስከ ሰናር(በዛሬው ሱዳን ውስጥ የሚገኝ） እና የሱዋኪን ወደብ ድረስ ማስፋፋት ችለዋል:: ፖርቹጋላዊው አልቫሬዝ ሲጽፍ በዚህ ዘመን የኢትዮጵያ ሰሜናዊ ድንበር የሱዋኪን ወደብ ሲሆን የግብጽ ግዛት ወሰን ደግሞ ከሱዋኪን ወደብ በኋላ እንደሚጀምር ገልጿል:: አልቫሬዝ በተጨማሪም የዓጼ ልብነ ድንግል አጎት የሆነው ባህረ ነጋሽ ከዚህ የሃገሪቱ ድንበር በመነሳት በግብጽ አቅጣጫ 6 ቀናትን ተጉዞ የሚገኘው የኖቢስ（ሃማጅ፤ ሰናር ውስጥ የነበሩ ማህበረሰቦች） ሃገር ላይ ወታደራዊ ዘመቻ ማካሄዱን ጽፏል（ Alvarez, vol.1, p.129; Alvarez, vol.2, p.450):: በዛሬው ሰሜን-ምስራቅ ሱዳን የሚገኙት የናይሎቲክ ገበሬዎችና የበጃ ዘላን ማህበረሰቦች መኖሪያ አካባቢዎች ለቤተ-አምሃራ መንግስት አይነተኛ የፈረስ፣ የባሪያና የወታደር ምንጭ እንደነበሩ ተመዝግቦ ይገኛል:: በደቡብና ምእራብ የሚገኙ የቤተ-አምሃራ ግዛቶችም እንዲሁ የባሪያ፣ የወርቅ፣ የከበሩ ማእድናት፣ የዝሆን ጥርስና የተለያዩ የግብርና ውጤቶች ምንጭ ነበሩ::
ይቀጥላል..........

(እዚህ ላይ መዘንጋት የሌለበት ጉዳይ ዳግማዊት አክሱም ቤተ-አምሃራ የገናናው አክሱማዊ ስልጣኔ ተቀጽላ እንጂ አዲስ ስልጣኔ አይደለችም:: የቤተ-አምሃራ መስራች አባቶች፤ የስነጽሁፍና የኪነ ህንጻ ጥበቦች፤ ቋንቋ፤ ምግብና መጠጦች፤ አልባሳት፤ ሃይማኖት፤ ባህል፤ የጦር አደረጃጀት፤ የመኳንንት፣ የጦር አበጋዞችና የነገስታት የማዕረግ መጠሪያዎች፤ የአገዛዝና የአስተዳደር ዘይቤና መዋቅር ወዘተ በሙሉ ከአክሱም የሚቀዱ ናቸው:: በወቅቱ ይነገር የነበረው የአማርኛ ቋንቋ በ14ኛው ክፍለ ዘመን ለዓጼ አምደ ጽዮን በወታደሮቻቸው በተገጠመላቸው የውዳሴ ግጥም ላይ ሰፍሮ እንደሚታየው ከዛሬው አማርኛ ይልቅ ለግዕዙ የቀረበ እንደነበር የሚታወቅ ነው:: )

ምስል1:- ከታች የቀረበው የአማርኛ ግጥም በ 1332 ለዓጼ አምደጽዮን በወታደሮቻቸው የተገጠመላቸው መወድስ ነው::

ምስል2:- በካርታው ላይ በቀይ ደምቆ የሚታየው መሬት የሰለሞናዊው ስርወ መንግስት ግዛት ነው